"Tradycja szopki krakowskiej"

Opis

    W Krakowie-historycznej stolicy Polski, mieście bogatym w zabytki narodziła się szopka krakowska.
Szopka krakowska to bogato zdobiona, wielowieżowa scena o architekturze nawiązującej do zabytków Krakowa, przedstawiająca misterium Bożego Narodzenia.
Zwyczaj inscenizowania figuralnych przedstawień ukazujących wydarzenia związane z narodzeniem Chrystusa wywodzi się z kultu żłobka betlejemskiego, który wyznawali pierwsi chrześcijanie.
Upowszechnienie się takich widowisk w całej Europie nastąpiło w XIII wieku, za sprawą świętego Franciszka, który w 1223 roku, wykorzystując naturalną scenerię i zwierzęta, ukazał w „żywych obrazach” historię narodzin Chrystusa. Przedstawienia te-zwane w Polsce jasełkami-organizowane były w kościołach i klasztorach (zwłaszcza tych opartych na regule franciszkańskiej).
Na tle dekoracji ze skałami i grotami ustawiano żłóbek oraz rzeźbione w drewnie figurki Dzieciątka, Matki Boskiej, św. Józefa, pastuszków, zwierząt, Trzech Królów
i inne. Poszczególne zakony rywalizowały ze sobą, starając się uatrakcyjnić przedstawiane misterium m.in. przez rozbudowę dekoracji i wprawianie w ruch poszczególnych figurek, zwiększanie ich liczby, a także przez wprowadzanie do przedstawień postaci świeckich, niezwiązanych z tradycją ewangeliczną. Pojawiła się cała galeria egzotycznych postaci: Arabowie, Persowie, Murzyni, karawany, wielbłądy itd. Dekorację tworzyły orientalne ruiny i południowa roślinność.
    W XVI wieku pojawiła się w Polsce wędrowna forma przedstawień jasełkowych (lalkowych lub aktorskich), a w kolejnym stuleciu do uniwersalnych dotąd widowisk zaczęto wprowadzać akcenty specyficznie polskie, o patriotycznej wymowie. Pojawiły się postacie bohaterów narodowych: króla Jana III Sobieskiego, hetmana Czarneckiego, a także przeora Kordeckiego i husarzy, a tekst przedstawienia coraz bardziej przesycał się świeckimi intermediami.
Obecnie w każdej prawie szopce krakowskiej znajdziemy elementy patriotyczne: orła-godło Polski, polskie flagi biało-czerwone umieszczone najczęściej na wieżach. Często pojawia się również herb miasta Krakowa-mury z trzema wieżami, otwartą bramą z orłem w środku.
Krakowskie szopki prezentują dodatkowo sceny z postaciami legendarnymi (Trębacz, Pan Twardowski itp.). Ulubioną przez szopkarzy jest barwna postać Lajkonika, związanego z najazdem tatarskim na Kraków, kiedy to flisacy-zwani Włóczkami-podstępem pokonali Tatarów, a potem weszli do Krakowa przebrani w ich stroje. Dlatego obecnie co roku Muzeum Historyczne Miasta Krakowa organizuje pochód przebierańców przypominający o tym wydarzeniu.
    W II połowie XIX wieku wykształciły się cechy architektoniczne wyraźnie odróżniające szopki wykonywane w Krakowie od innych. Wpłynęły na to wzorce zabytkowych krakowskich budowli: głownie kościołów. Wszystkie szopki obowiązkowo posiadają wieże. Prawie każda zawiera elementy wzorowane na wieży wyższej Kościoła Mariackiego zwieńczoną koroną. Często w jej oknie widoczny jest Trębacz. W Krakowie w dzień i w nocy, co godzinę Strażak-Trębacz wygrywa na cztery strony świata krótką melodię hejnału, która nagle się urywa, upamiętniając śmierć Strażnika alarmującego Krakowian o najeździe wroga.
Równie często prezentowane są wieże wzorowane na wieżach Katedry Wawelskiej-Królewskiego Kościoła oraz Wieży Ratuszowej, pozostałej po Ratuszu-siedzibie władz miejskich. Uzupełnieniem do wież są elementy zabudowy: Zamku Królewskiego na Wawelu, Sukiennic-historycznego centrum handlowego-stojących na środku Rynku Głównego, czy też zachowanych budowli obronnych okrągłej fortecy-Barbakanu, jedynej z siedmiu istniejących niegdyś bram wjazdowych do miasta-Bramy Floriańskiej.
     Rzadziej pojawiają się fragmenty innych zabytków krakowskich: kościołów, ich dekoracji, teatrów, pałaców mieszczańskich, kamienic czy też licznych w Krakowie pomników wielkich Polaków.
    Pierwszymi twórcami oryginalnej formy szopki krakowskiej byli murarze i pracownicy budowlani z przedmieścia Krakowa: Krowodrzy, Zwierzyńca, Czarnej Wsi, Grzegórzek, Ludwinowa. Sezonowość ich zawodu, sprzyjała szukaniu dodatkowych źródeł zarobku w okresie jesienno-zimowym, kiedy prace murarskie nie są prowadzone.
Wykonywali oni szopki w dwóch rozmiarach:
    małe, o figurkach nieruchomych-przeznaczone na sprzedaż
    duże, będące przenośnymi teatrzykami przeznaczonymi do odgrywania przedstawień kukiełkowych-do obnoszenia po domach przez zespoły kolędnicze. Ten typ szopek jest całkowicie unikatowy i występował wyłącznie w Krakowie.
    Twórcą najbardziej dojrzałej architektonicznie formy szopki krakowskiej był Michał Ezenekier-murarz i kaflarz z Krowodrzy. Stworzona przez niego szopka stanowi do dziś wzór i swoisty kanon. W zbiorach Muzeum Etnograficznego w Krakowie zachowała sie jedna szopka Ezenekiera, pochodząca z lat 80. XIX wieku. O dziele tym, uznawanym za wzór kunsztu, proporcji i funkcjonalności, mówi się czasem „szopka matka”.
Michał Ezenekier, wraz ze swym zespołem kolędniczym, w skład którego wchodził też jego syn Leon, specjalizujący sie w rzeźbieniu figurek, obnosił swe szopki od 1864 roku, aż do I Wojny Światowej, która zakończyła złoty okres szopki krakowskiej. Podczas wojny władze austriackie zakazały kolędowania z szopkami. Mistrzowie powymierali lub rozproszyli się po świecie. W okresie dwudziestolecia międzywojennego, miłośnicy tradycji szopkarskiej zaczęli podejmować próby ożywienia szopkarskiej tradycji. Z uwagi na nowy kontekst kulturowy i społeczny, m.in. konkurencję kina i nowych form rozrywki, nie było to łatwe.
W roku 1923, z inicjatywy dyrektora Archiwum Akt dawnych miasta Krakowa, Ludwika Strojaka w Muzeum Przemysłowym w Krakowie zaczęto odgrywać tradycyjne przedstawienia wykorzystując jako scenę specjalnie wykonaną szopkę wzorowaną na szopce Ezenekiera. Widowiska te urządzano przez sześć lat, co przyczyniło się do wskrzeszenia tradycji. Na przedmieściach Krakowa znów pojawiły się zespoły obnoszące szopki po domach. Jednakże w latach trzydziestych XX wieku poziom wykonywanych szopek bardzo się obniżył, a przede wszystkim zaczęły one tracić swój tradycyjny styl.
By nie dopuścić do zaniku szopkarskiej tradycji, w 1937 roku z inicjatywy Jerzego Dobrzyckiego-wielkiego miłośnika krakowskich tradycji i zwyczajów, zorganizowano u stóp pomnika Adama Mickiewicza konkurs na najpiękniejszą szopkę krakowską. Rok później odbyła się druga edycja konkursu. W okresie okupacji hitlerowskiej konkursów nie organizowano, dopiero w grudniu 1945 roku przy zburzonym przez Niemców pomniku po raz trzeci pojawili się szopkarze.
    Od 1946 roku po dzień dzisiejszy organizacją konkursu zajmuje się Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, które również od 1953 roku organizuje wystawy pokonkursowe.


Barbara Dzioba, kustosz Muzeum Historyczno-Archeologicznego, kurator wystawy