Ostrowiec Świętokrzyski

Opis

Ostrowiec Świętokrzyski znajduje się w województwie świętokrzyskim. Jest siedzibą władz powiatu ostrowieckiego i ośrodekiem przemysłu hutniczego, który liczy 74 tys. mieszkańców (dane z 2004r.). Jest położony w obrębie trzech krain geograficznych zaliczanych do Wyżyny Kielecko – Sandomierskiej: Wyżyny Opatowskiej, Doliny Kamiennej i Przedgórza Iłżeckiego.

Miasto położone jest nad Kamienną, do której uchodzą tu rzeki: Szewnianka, Modła i Struga Denkowska. Jej dolina w obrębie miasta znajduje się na wysokości 165-175 m n.p.m. Na terenie miasta długość Kamiennej wynosi 7 km, szerokość koryta rzeki waha się w granicach od 6 do 11 m, głębokość od 0,5 do 2,0 m, a prędkość nurtu 0,46 m/s. Północna część miasta znajduje się na Przedgórzu Iłżeckim, a południowa na skraju Wyżyny Opatowskiej. Kilkanaście kilometrów na południowy zachód od miasta rozpościera się Pasmo Jeleniowskie Gór Świętokrzyskich.

Rynek w Ostrowcu Świętokrzyskim. Fot. Kamil Król

Wysokość wierzchowin w okolicach miasta dochodzi do 270-305 m n.p.m. Jest położony przy drodze krajowej nr 9 Radom – Ostrowiec - Barwinek (granica państwowa), 26 km od Świętego Krzyża, 10 km  od rezerwatu Krzemionki , 15 km od Bałtowskiego Kompleksu Turystycznego i 17 km od Opatowa.

Trochę historii...
 

Początki osadnictwa w okolicach dzisiejszego Ostrowca Świętokrzyskiego sięgają okresu neolitu. Około 4000 lat p.n.e. na wzgórzach Wyżyny Opatowskiej osiedliły się naddunajskie ludy koczownicze. Jednakże pierwsze wzmianki historyczne dotyczące wsi Ostrów i Częstocic pochodzą z 1369 i 1374 r. Pierwsza z osad był położona na prawym brzegu rzeki Kamiennej i należała do rodu Rawitów.

Wieś Ostrów dość powoli zdobywała znaczenie wśród okolicznych osad. Ostrów nie posiadał tak wpływowych właścicieli jak  np. Ćmielów. Trudno było mu przebić Denków, który słynnął z wyrobów garncarskich czy pozycję handlową Opatowa i Kunowa.

Jednak położenie geograficzne i przeprawa przez bród na rzecze Kamiennej pozwoliły na rozwój wsi, gdy przez Ostrów poprowadzono skróty drogowe głównych  traktów:

Sandomierz – Opatów – Waśniów - Wąchock- Końskie – Sulejów
Solec – Iłża- Skaryszew- Radom – Inowłódź.

Ostrów należał  do dóbr biskupów krakowskich, na których prowadzili akcję osiedleńczą. Na peryferiach swych dóbr nadawali drobne włości rycerstwu, uzależniając ich od siebie.

Za pierwszego właściciela Ostrowca uznaje się rycerza Krystyna herbu Rawa.  Ród rycerski Krystynów był bardzo zasłużony dla dynastii Jagiellonów. Od 1389 r. wzmiankowana jest wielokrotnie posiadłość nad Kamienną o nazwie Ostrów, którą historycy identyfikują jako osadę położoną nad środkową Kamienną.

Krystyn z Ostrowa był ochmistrzem królowej Jadwigi, następnie kasztelanem i wojewodą sandomierskim. Za zasługi w czasie bitwy pod Grunwaldem (był dowódcą chorągwi) dostąpił najwyższej w państwie godności świeckiej - został kasztelanem krakowskim. Przez pięćdziesiąt lat uczestniczył w życiu politycznym państwa, odgrywając w nim często pierwszoplanową rolę.

Jako jedno z terytoriów nadanych Krystynowi wymieniana jest posiadłość Ostrów, należąca do parafii szewińskiej o obszarze 120 łanów (ok. 2-2,5 tys. ha). Osada położona była pomiędzy Szewną a miejscem określonym jako Suchodół (później Sudół). Wnioskować można, że posiadłość rozciągała się po obu stronach Kamiennej i odpowiada obszarowi dzisiejszego Ostrowca.

Biorąc pod uwagę układ szlaków komunikacyjnych przypuszczać można, że król Władysław Jagiełło zdążający 11 stycznia 1411r., po bitwie pod Grunwaldem, na spotkanie z małżonką w Opatowie przejeżdżał nie tylko przez Kunów, ale i przez Szewnę i Ostrów. Rozległe zaangażowanie Krystyna w sprawy państwowe nie pozwoliły na zadbanie o rozwój swoich włości.

Pierwotny osada z przełomu XIV i XV w. nie wyróżniała się wielkim zaludnieniem. Spełniała funkcje usługowe wobec podróżującej szlachty, kupców i rzemieślników. Była to osada etapowa. Świadczyła usługi młynarskie dla okolicznej ludności. Prawdopodobnie Ostrów znajdował się na wzgórzu po lewej stronie Kamiennej w miejscu współczesnego nam śródmieścia Ostrowca Świętokrzyskiego.

W 1519 r. osadę wraz z mostem zakupił Krzysztof Szydłowiecki, a następnie uzyskał od króla Zygmunta Starego prawo pobierania opłat za przejazd przez most. W ten sposób Ostrów i i Częstocice weszły w skład kompleksu dóbr opatowsko-ćmielowskich. Wdowa po Krzysztofie Szydłowieckim - Zofia z Targowiska - płaciła podatek 19 gr. od szacowanego na 3 grzywny dochodu z mostowego.  Wieś Ostrów posiadała wówczas łan ziemi ornej, dwóch zagrodników i jedną karczmę.

Skomplikowane stosunki własnościowe nie sprzyjały rozwojowi gospodarczemu osady Ostrów. Niektórzy dziedzice osad na Wyżynie Opatowskiej mieli prawo do korzystania z łąk w dolinie Kamiennej i wydzielonych rewirów leśnych. Wiązało się to z wolnością przeprawy i poruszania się po cudzej własności. Wynikały z tego liczne sytuacje konfliktowe rozstrzygane przez sądy. W związku z tym przewija się nazwisko Macieja Pałasza, gajowego, który utrudniał służbie folwarcznej z Miłkowa wycinanie drzew, konfiskując siekiery, a nawet wozy z drewnem.

Zachowane źródła pozwalają stwierdzić, że budowę miasta rozpoczął Jakub Gawroński, właściciel wsi Ostrów od końca XVI w. Została ona zainicjowana na terenie należącym do spadkobierców dóbr ćmielowskich, którzy rościli sobie prawa do nowo lokowanego miasta. To właśnie Jakub Gawroński wyznaczył rynek, a także zezwolił na wymierzenie i wykarczowanie placów pod budowę domostw na terenie puszczy na lewym brzegu rzeki Kamiennej.

Historycy przyjmują, iż miasto powstało w roku 1597. W 1603 r. jego właścicielami byli: Janusz Ostrogski, Stanisław Tarnowski i bracia Buczaccy. Pierwszy z nich wybudował w miejscu kapliczki kościół parafialny. Podzielił on także dobra ćmielowsko-opatowskie na mniejsze klucze. W ten sposób został wyodrębniony klucz dóbr ostrowieckich. 

W XVII stuleciu dobra ostrowieckie przechodziły w ręce różnych rodów. W 1808 r. nabył je Jerzy Dobrzański. Najpewniej był on założycielem pierwszej kuźnicy we wsi Kuźnia.  W 1813 r. utworzył tam również hutę. Jerzy Dobrzański szukał także złóż węgla w okolicach Ostrowca.

W latach 1837-39 po drugiej stronie rzeki Kamiennej powstała sfinansowana przez hrabiego Henryka Łubieńskiego, kolejnego właściciela miasta, huta zwana Klimkiewiczów. Określenie to pochodzi od nazwiska Antoniego Klimkiewicza, który był jej budowniczym. Z inicjatywy Łubieńskiego zbudowano także w roku 1839 cukrownię w Częstocicach. W XIX w. posiadłości nad Kamienną miały dużą wartość. Wynikała ona z zakrojonego programu industrializacji górnego dorzecza Kamiennej, zainicjowanego przez Bank Polski. Zakłady należące do miasta pełniły ważną rolę w Zagłębiu Staropolskim.

W okolicach Ostrowca zostały udokumentowane ślady walki z zaborcą. Zmagania miały miejsce w czasie powstania styczniowego, po którego stłumieniu car uwłaszczył chłopów. W tym czasie huta w Klimkiewiczowie zaczęła wyróżniać się spośród wielu podobnych zakładów w okolicy. Zygmunt Wielopolski, kolejny właściciel dóbr ostrowieckich, wyłączył hutę ze swych włości i założył Spółkę Akcyjną Wielkich Pieców i Zakładów Ostrowieckich. Wokół zakładu zaczęły rozwijać się inne pomniejsze obiekty produkcyjne, takie jak przemysł materiałów ogniotrwałych i spożywczy.

W latach 1884-1885 ze Skarżyska do Ostrowca została doprowadzona odnoga kolei Dęblińsko-Dąbrowskiej. Na przełomie XIX i XX w. ostrowiecka huta była drugą co do wielkości w Królestwie Polskim. Razem z przemysłem rozwijało się miasto. W 1827 r. w Ostrowcu znajdowało się 270 domów. Mieszkało tutaj 1768 ludzi. W 1886 r. w Ostrowiec posiadał 311 domów i 5500 mieszkańców. Na przełomie XIX/XX w. nastąpił szybki rozwój miasta oraz podmiejskich osad fabrycznych. W tym czasie powstały tutaj dwie cegielnie, browar oraz zakład rektyfikacji spirytusu.

Fot. Kamil Król

W 1910 r. w Ostrowcu mieszkało ponad 13 tys. ludzi. 58% z nich stanowili Żydzi. Na przełomie 1905 i 1906 r. na terenie miasta i okolicznych osad przemysłowych nastąpiło czasowe przejęcie władzy przez PPS. Ugrupowaniem kierował Ignacy Boerner. Utworzono Republikę Ostrowiecką. W okresie I wojny światowej duże zniszczenia Zakładów Ostrowieckich spowodowały kryzys ekonomiczny. Przejęcie władzy z rąk okupanta austro-węgierskiego nastąpiło 3 listopada 1918 r.

W tej części Alei 3 Maja kończyły się granice miasta w 1916 r. Fot. Kamil Król

Odzyskanie przez Polskę niepodległości zaowocowało utworzeniem nowych struktur władzy. Przejęły one kontrolę nad odradzającym się życiem w mieście. W dwudziestoleciu międzywojennym  w Ostrowcu miały miejsce akcje o charakterze porządkowym. W czasie budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego zakłady ostrowieckie zyskały na jeszcze większym znaczeniu.

W 1924 r. doszło do poszerzenia granic miasta i wydzielenia z powiatu opatowskiego. Rozpoczęto także budowę obiektów użyteczności publicznej. W mieście produkowano wagony kolejowe, rury lane ośrodkowo, konstrukcje stalowe. W 1939 r. zapoczątkowano budowę wodociągów. Ostrowiec liczył wówczas około 30 tys. mieszkańców.

Park Miejski im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Ostrowcu Świętokrzyskim

Wybuch II wojny światowej i działania hitlerowców były przyczynami śmierci 11 tys. Żydów ostrowieckich. W okresie okupacji niemieckiej na terenie miasta istniały obozy przejściowe dla jeńców, obóz Służby Budowlanej, getto (1941-1943), obóz pracy dla Żydów (1943-1944). W mieście działały takie organizacje jak: SZP, ZWZ-AK, PPR-GL-AL, PPS-WRN, NOW-NSZ. Ostrowiec był również ważnym ośrodkiem walki dywersyjno-sabotażowej, wywiadowczej, produkcji broni, tajnego nauczania oraz wydawania prasy konspiracyjnej. Był również miejscem licznych publicznych egzekucji. 16 stycznia 1945 r. miasto zostało wyzwolone przez Armię Czerwoną.

W okresie powojennym Ostrowiec ponownie szybko się rozwijał. W 1954 r. do miasta przyłączono szereg podmiejskich osiedli, w tym m.in. dawne miasto Denków. W latach 70. we wschodniej części Ostrowca powstał nowy zakład metalurgiczny huty. W latach 90. Huta Ostrowiec podupadła, a rozwój miasta przybrał raczej kierunek drobnej przedsiębiorczości. W tym samym czasie powstało wiele spółek miejskich, m.in. w 1991 r. Miejska Energetyka Cieplna. Po rozmowach na temat kupna huty przez zagranicznego inwestora, ostatecznie przejął ją hiszpański koncern Celsa.

Do najważniejszych ostrowieckich zabytków należy zaliczyć: kolegiatę pw. św. Michała Archanioła (z początku XVII w., przebudowaną w latach 1924-1938), kościół św. Stanisława Biskupa w Denkowie (wybudowany w 1700 r.), pałac hrabiów Wielopolskich z lat 1887-1899, drewniany kościół pw. Najświętszego Serca Jezusowego (z 1932 r.), pozostałości cmentarza żydowskiego na kirkucie, gmach poczty (Al. 3 Maja, z lat 1925-1927) i dworzec kolejowy z końca XIX w.

Amfiteatr w Parku Miejskim im. Marszałka Józefa Piłsudskiego. Fot. Kamil Król

Zobacz także:

Ziemia Ostrowiecka w twórczości Gombrowicza

Między dwoma rynkami

www.um.ostrowiec.pl