Nietulisko Duże_Ruiny starej walcowni

Opis

Stanisław Staszic jako dyrektor Wydziału Przemysłu i Kunsztów Królestwa Kongresowego opracował plan budowy państwowego przedsiębiorstwa górniczego, przemysłu żelaza i materiałów budowlanych. Do jego realizacji doskonale nadawała się zasobna w surowce mineralne i lasy ziemia świętokrzyska. To właśnie ten obszar stał się miejscem realizacji gospodarczych planów  Staszica - powtało Staropolskie Zagłębie Przemysłowe. Dokonała się tu przemiana – przekształcenie gospodarki feudalnej w kapitalistyczną.

W latach 1816-24 rozpoczęto realizację planu uprzemysłowienia doliny Kamiennej. Plan zakładał budowę kaskady energetycznej wód rzeki na odcinku od Wąchocka do Nietuliska. Przy każdym spiętrzeniu zbudowano w kolejności procesu technologicznego ciąg zakładów hutniczych i przetwórstwa żelaza. Centrum tego kombinatu stanowił zespół wielkiego pieca w Starachowicach, w Michałowie i Brodach powstały pudlingarnie, a w Nietulisku zbudowano zakład walcowni profili drobnych i blach grubych.

Tak zorganizowany „ciągły zakład fabryk żelaza” stanowił formę przejściową kombinatu opartego jeszcze na technologiach hutniczych III generacji (węgiel drzewny, energia wodna, rozczłonowanie przestrzenne) – do organizacji nowoczesnego zakładu hutniczo- przetwórczego (koks i inne paliwa, koncentracja przestrzenna) IV generacji.

Zakład walcowni w Nietulisku Fabrycznym powstał w latach 1834-46 według projektu budowniczego Karola Knake. Jest to nie tylko zakład, ale także szeroko przestrzenne założenie urbanistyczne, bardzo starannie rozplanowane z osiedlem przemysłowym i układem wodnych urządzeń.

Na osi podłużnej, nazwanej produkcyjną, umiejscowiono zbiornik wodny, kanał i budynek walcowni. Na osi poprzecznej, nazwanej komunikacyjną, wzniesiono zabudowania fabryczne i osiedle mieszkaniowe ( dziś oddzielone drogą Starachowice – Ostrowiec). Na zabudowania fabryczne składają się : suszarnia na planie wydłużonego prostokąta, dwa budynki kontrolne, stajnia mała, budynek zarządu dyrekcji (obecnie szkoła), budynek stajni i magazyn wyrobów.

Ruiny starej walcowni w Nietulisku Dużym

Fot. Kamil Król

Osiedle mieszkaniowe wybudowane przy placu zamkniętym wielobocznie z promienistymi uliczkami rozchodzącymi się z niego. Domy były parterowe, kryte dachem dwuspadowym. Zbudowane z kamienia obiekty zakładu posiadały staranną architekturę o klasycystycznych formach.

Walcownia wyposażona była w dwa ciągi walcarek, nożyce do cięcia blach, tokarnię i piece grzewcze. Urządzenia napędzano za pomocą jednej z pierwszych zainstalowanych w Królestwie Polskim turbin wodnych i wielkiego śródsiębiernego kola wodnego.

Zakład początkowo zatrudniał 150 osób i wyrabiał 120 tys. cetnarów (ok. 4800 ton) żelaza walcowego rocznie. Zahamowanie produkcji i upadek zakładu nastąpił po powodzi w 1903r., która zniszczyła zalew w Brodach i odcięła zakład od zasilania z rzeki Kamiennej. Oficjalnie zakład zamknięto w 1905 r.

Dziś walcownia żelaza w Nietulisku Fabrycznym jest zabytkiem techniki w stanie trwalej ruiny o dużej wartości naukowej i randze dokumentu historycznego. Szczególna wartość posiada kompletnie zachowany historyczny układ wodny z ciekawym rozplanowaniem zasilania zbiornika oraz nigdzie indziej nie spotykanym rozwiązaniem szczegółowym w postaci przewału bocznego i najlepiej zachowane odcinki kanału żeglugowo–spławnego.

(„Dawna walcownia w Nietulisku Fabrycznym”, wydana przez Agencję „JP” s.c. 2003 )                           

  Zobacz również:
•   Dolina Świsliny