Ćmielów_Ruiny zamku

Opis

Ruiny zamku w Ćmielowie położone są na wschód od miasta w rozlewiskach rzeki Kamiennej. Źródła wskazują, że istniał on już w II połowie XIV stulecia. Pierwszymi znanymi właścicielami zamku byli bracia Marcin i Mikołaj z Boruchowa herbu Doliwa. Obecnie na terenie miejscowości znajdują się ruiny obiektu wzniesionego w I połowie wieku XVI przez Krzysztofa Szydłowieckiego herbu Odrowąż.

Ćmielów jest miastem o wysokich walorach turystycznych, położonym między Przedgórzem Iłżeckim a Wyżyną Sandomierską, około 10 km na wschód od Ostrowca Świętokrzyskiego. Początki osadnictwa na jego terenie sięgają okresu neolitu (ok. 2800-2600 lat p.n.e.). Obecnie zajmuje obszar dwóch średniowiecznych miejscowości: Szczmielowa, który należy wiązać z wybudowanym w XIV w. zamkiem oraz Scidlowa (Szydłowa). W 1505 r. Jakub Szydłowiecki, podskarbi koronny, wystarał się dla Ćmielowa o przywilej lokacyjny, który nadał na Sejmie w Radomiu król Aleksander Jagiellończyk.

W XVIII w. królowie August III i Stanisław August Poniatowski dali przywileje wolnego handlu ćmielowskim garncarzom. Pod koniec stulecia powstała w mieście fabryka fajansu, którą w 1804 r. nabył kanclerz wielki koronny hr. Jacek Małachowski. W 1838 r. rozpoczęto tam produkcję porcelany. Właścicielami Ćmielowa w okresie nowożytnym byli Ostrogscy, Wiśniowieccy, Sanguszkowie, Targowscy, Tarnowscy, Małachowscy i Druccy-Lubeccy. Zmiany administracyjne w statusie miejscowości nastąpiły po powstaniu styczniowym. Ćmielów utracił wówczas prawa miejskie. Zostały one odzyskane dopiero w 1962 r.

Na terenie Ćmielowa znajduje się wiele obiektów posiadających wartość zabytkową. W mieście warto zobaczyć późnogotycki kościół parafialny Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, dzwonnicę z XVIII w., cmentarz parafialny, figurę św. Floriana z 1704 r., pomnik poświęcony bojownikom o niepodległość i sprawiedliwość społeczną w latach 1795-1918, kapliczkę św. Jana Nepomucena z połowy XIX w. oraz żywe muzeum porcelany.

Szczególną uwagę przyciąga jednak zamek wzniesiony w latach 1519-1531 przez kanclerza wielkiego koronnego- Krzysztofa Szydłowieckiego. Obiekt znajduje się w północno-wschodniej części miasta. W dokumentach ante castrum Sczmelow pojawia się już w roku 1388. Może to być jednak wzmianka o średniowiecznym zamku w Podgrodziu. Kolejne informacje potwierdzające istnienie tego typu obiektu pochodzą z 1415 i 1510 r.

Zachowany w istniejącej formie zabytek składał się z dwóch członów: zamku właściwego na wyspie otoczonej wodą i położonego od strony południowej przedzamcza z wieżą bramną. Z pierwszego członu pozostały jedynie fragmenty murów. Zapewne były to dwa budynki mieszkalne ustawione równolegle do siebie. Od północy łączyła je kaplica zamkowa, którą 7 kwietnia 1535 r. biskup Piotr Tomiki poświęcił pod wezwaniem Najświętszej Trójcy, Wniebowzięcia Matki Bożej, św. Anny i św. Krzysztofa. W czasie potopu kaplicę wysadzili w powietrze Szwedzi. Mordowali oni szukających tam schronienia mieszczan. Obiekt składał się z nawy i zamkniętego wielobocznie prezbiterium. Kaplica zamkowa była bogato wyposażona w naczynia liturgiczne, mosiężne lichtarze, ołtarze z drogimi obrazami czy obrusy. W dawnej kaplicy zamkowej znajdował się napis dotyczący dziesięciny snopowej.  Z jego treści wynikało, iż co dziesiąty snopek z pól Łysin pod Ćmielowem należał się plebanowi.

Jednym z kapelanów kaplicy zamkowej był ksiądz Jakub z Krępy Opatowskiej, który na terenie Ćmielowa założył w 1560 r. szpital, gdzie opiekowano się ubogimi. W kaplicy księża odprawiali trzy msze. Odbywały się one w każdą niedzielę, środy i oraz większe uroczystości kościelne.

Z zabudowań przedzamcza pozostała trzykondygnacyjna wieża bramna wzniesiona na planie prostokąta, która jest połączona obecnie długim budynkiem gospodarczym. Istnieją przypuszczenia, iż pierwotnie znajdował się tam ganek straży. W przyziemiu wieży znajduje się przelot bramy sklepiony kolebkowo, z ostrołukowymi wjazdami w kamiennych obramieniach. Po obu stronach bramy widoczne są strzelnice kluczowe. Ponad nią w ścianie znajduje się tablica fundacyjna w renesansowym obramieniu z datą 1531.

Zamek był kolejno własnością Szydłowieckich, Tarnowskich, Ostrogskich, Wiśniowieckich, Sanguszków i Małachowskich. Urodził się tam Mikołaj Krzysztof Radziwiłł zwany „Sierotką”, marszałek wielki litewski, kasztelan trocki, wojewoda wileński, pamiętnikarz.

W XVII w. zamek otrzymał nowe zewnętrzne umocnienia ziemne typu bastionowego. Obejmowały one staw z wyspą zamkową i przedzamcze. Taki typ zamku określany jest jako palazzo in forteca. Fortyfikacje mają obrys czworoboczny z czterema narożnymi bastionami ziemnymi. Jeden z nich, południowo-wschodni, uległ zupełnemu zniszczeniu.

W 1657 r. zamek był oblegany i zdobyty przez Szwedów. Najpewniej posłużyli się oni podstępem, udając orszak weselny. Brama została im otwarta, gdyż uważano, że Szwedzi są daleko, a dobry obyczaj nakazywał przyjęcie młodej pary. Po wdarciu na teren budynku napastnicy odnieśli zwycięstwo nad zaskoczonymi obrońcami.

W pobliżu zamku książę siedmiogrodzki Jerzy II Rakoczy miał spotkać się z Karolem X Gustawem. To wydarzenie zostało odnotowane przez Eryka Dahlberga. Źródło zawiera jednak błąd, gdyż jego autor wspominał o spotkaniu Jerzego II Rakoczego z Gustawem II Adolfem, który zginął w 1632 r. w bitwie pod Lűtzen. W 1702 r. budowla została częściowo rozebrana. Około 1800 r. przedzamcze przebudowano na browar. W 1905 r. znajdowała się tutaj łaźnia. W 1944 r. w wieży bramnej okupanci niemieccy utworzyli wojskowy szpital.

Wstępne badania archeologiczne na terenie obiektu przeprowadzono w latach 50-tych. W 2009 r. zamek ogrodzono siatką. Była to inicjatywa prywatnego inwestora, który chce przywrócić dawną świetność zabytkowi. Obecnie na terenie zamku trwają prace archeologiczne pod kierunkiem dra Mariusza Ziółkowskiego.

Ruiny zamku w Ćmielowie stanowią zagadkę dla badaczy przeszłości ziemi sandomierskiej. Mimo wielu prac do dziś nie udało się odtworzyć pełnego zarysu zabudowy całego zespołu. Wciąż niewiele wiadomo o części usytuowanej na wyspie. Dostęp do tego fragmentu zespołu jest częściowo utrudniony. Przyczyną takiego stanu rzeczy są chaszcze porastające wały oraz szeroka fosa zamkowa. Można jednak bezpiecznie przejść po drewnianych kładkach i podziwiać tajemnicze ruiny na wyspie.

Opracował Kamil Król

Bibliografia:

Góry Świętokrzyskie oraz Sandomierz, red. B. Krakowiak, Bielsko-Biała 2001
Guerquin Bohdan, Zamki w Polsce, Warszawa 1974
Majczak M., Ziemia świętokrzyska: oni tworzyli historię tej ziemi, Ostrowiec Świętokrzyski 2006
Sypkowie A. i R., Zamki i warownie ziemi sandomierskiej, Warszawa 2003
Workowski-Jaworski J., Ćmielów i okolice, Wrocław 2002