Zamek Krzyżtopór w Ujeździe

Zamek Krzyżtopór w Ujeździe został zbudowany z inicjatywy wojewody sandomierskiego Krzysztofa Ossolińskiego w 1. poł. XVII w. W niezwykły sposób uczcił on swoich krewnych i powinowatych, umieszczając na elewacji wewnętrznego dziedzińca podobizny członków rodziny wraz krótkimi dedykacjami, np. Samuelowi Koreckiemu sławnemu wojownikowi bratu memu 1620 w honor domu iego y pamięci. 

Twierdza-rezydencja, tzw.  palazzo in fortezza, została wzniesiona z miejscowego piaskowca na planie regularnego pięcioboku i otoczona wałem ziemnym oraz fosą zasilaną wodą z pobliskiej rzeki Koprzywianki. Do założenia przylegał kunsztownie zaprojektowany ogród. W czasach swojej świetnośc zamek był jedną z największych i najokazalszych rezydencji w Rzeczypospolitej. Jego elementy architektury nawiązywały do kalendarza: okien miał tyle, ile dni w roku, pokoi tyle, ile tygodni; sal wielkich tyle, ile miesięcy, a cztery narożne jego baszty odpowiadały liczbie kwartałów. 

Nazwa Krzyżtopór odnosi się do dwóch symboli wykutych po dwóch stronach wieży bramnej. Krzyż nawiązuje do katolicyzmu fundatora, natomiast topór do herbu Ossolińskich. Z rozmachem i przepychem urządzono wnętrza rezydencji. Sala jadalna w wieży miała szklany strop, przez który widać było akwarium z egzotycznymi rybami. W stajniach znajdowały się natomiast marmurowe żłoby.

W 1655 r. zamek zajęli Szwedzi i pozostali w nim do 1657 r. Poczynione przez nich szkody przyczyniły się do tego, że rezydencja nie była zamieszkiwana do 1720 r. Poza tym, wojska szwedzkie wywiozły jej wyposażenie wraz z biblioteką i archiwum rodzinnym. W 1720 r. zamek przejęli Morsztynowie, a następnie Pacowie, którzy przeprowadzili remont południowej, mieszkalnej części twierdzy-rezydencji. 

W 1768 r. marszałek konfederacji barskiej Michał Jan Pac udzielił schronienia w zamku jej uczestnikom. Kolejne walki przyczyniły się do dalszych zniszczeń Krzyżtoporu, a w latach 1782-1787 jego ostatnim mieszkańcem był Stanisław Sołtyk. W 1815 r. zamek stał się własnością Łempickich, którzy nie zamierzali odrestaurować obiektu, traktując ruiny jako romantyczną atrakcję. 

W czasie  II wojny światowej Krzyżtopór uległ dalszym zniszczeniom. Po  jej zakończeniu zamek stał się własnością Skarbu Państwa, ale dopiero w 1991 r. został udostępniony turystom. Od 2007 r. opiekę nad ruinami sprawuje Urząd Gminy w Iwaniskach.

Krzyżtopór znajduje się przy drodze głównej na wzniesieniu, 15 km na zachód od Opatowa. Z zachowanych do naszych czasów ruin można jeszcze odczytać pierwotny, trójdzielny układ założenia zamkowego, obejmującego fortyfikacje bastionowe oraz ogrody. W podziemiach wieży znajduje się do dziś źródło dające wodę o wyjątkowych własnościach smakowych i leczniczych.

Legenda głosi, że Krzyżtopór miał mieć podziemne połączenie z Ossolinem, którędy  bracia Jerzy i Krzystof Ossolińscy. Ten podziemny tunel był ponoć obłożony głowami cukru, aby sanie poruszały się szybciej i łatwiej.
Od stuleci, w blask księżyca w pobliżu zamku zobaczyć można sylwetkę rycerza na koniu. Koń stuka kopytem w bramę, a wiatr trzepocze piórami husarskich skrzydeł. Zjawą jest jedyny potomek fundatora- Krzysztof Baldwin Ossoliński, który w 1649 r. (mając 33 lata) wyruszył na wyprawę wojenną i zginął rażony tatarską strzałą pod Zborowem na Podolu.

Tekst i zdjęcia: Kamil Król